اختلال وسواسی- اجباری از رایج ترین اختلالات اضطرابی است و منظور از آن وسواس های فکری یا عملی است که برگشت پذیر و زمان بر بوده و باعث پریشانی فرد می شود. افرادی که دچار اختلال وسواسی- اجباری هستند خود می دانند که رفتارهای شان غیرمنطقی و بیش از حد است. وسواس های فکری شامل عقاید، اندیشه ها و تصاویر ذهنی ثابتی هستند که برای فرد ایجاد مزاحمت می کنند و باعث اضطراب در فرد می شوند. این وسواس ها شامل وسواس آلودگی، نظم، اندیشه های پرخاشگرانه، تصاویر جنسی، مذهبی و تردید می باشد، از سویی دیگر وسواس های عملی رفتارهایی تکراری یا اعمالی ذهنی با هدف جلوگیری و کاهش اضطراب هستند، این گونه وسواس ها شامل وسواس شست و شو، نظافت کردن، شمردن، بررسی، چک کردن و اعمالی تکراری است.
برای تشخیص این که فردی دچار وسواس های فکری- عملی است یا نه، باید ملاک های زیر در او وجود داشته باشد.
- وجود وسواس های فکری ثابت که مدام بد تر شده و عود می کنند و وسواس های عملی که رفتارهایی تکراری هستند، یا اعمالی ذهنی که فرد فکر می کند برای جلوگیری و پاسخ به فکر ها و اندیشه های وسواس گونه خود مجبور به انجام آن ها است.
- فرد مبتلا به وسواس می داند که در رفتارها و اندیشه های خود افراط می کند و به عبارتی افکار و رفتارش غیرمنطقی است.
- وسواس های فکری و عملی فرد به جهت وقت گیر بودن، باعث ناراحتی و پریشانی فرد می شود و او را از انجام رفتارهای عادی یا وظایفش دور کرده و باعث اختلال در زندگی فرد می شود، این گونه رفتارها گاهی ممکن است چندین ساعت فرد را درگیر خود کند.
- اگر فرد دچار اختلال دیگری نیز باشد وسواس های فکری یا عملی او به آن محدود نمی شود، به طور مثال فرد دچار اختلال خوردن است و در نتیجه دچار وسواس فکری به غذا نیز می شود.
- اختلال فکری یا عملی متأثر از بیماری یا مصرف مواد نیست.
انواع وسواس های فکری یا عملی کدامند؟
در ادامه به بررسی چندین نمونه از وسواس های فکری یا عملی می پردازیم.
وسواس آلودگی با اجبارهای شستشو
افرادی که دچار این وسواس هستند، بیشتر اوقات احساس ناخوشایندی نسبت به آلودگی دارند و اقدام به تمیز کردن و شستن بیش از حد می کنند تا این احساس ناخوشایند را از بین ببرند، مثلاً ممکن است فرد پس از لمس شی ای احساس کند دست هایش آلوده است در نتیجه برای از بین بردن این احساس، مدام و حتی ساعت ها دست هایش را می شوید، این گونه بیماران به دو گروه تقسیم می شوند، گروه اول افرادی هستند که احساس ناپسند و ناخوشایندی نسبت به آلودگی دارند، اما ترسی از آسیب یا صدمه دیدن از آن ندارند، در نتیجه این افراد برای رهایی از احساس ناپسند آلودگی و کاهش آن اقدام به شستشو می کنند، اما گروه دوم افرادی هستند که می ترسند آلودگی به آن ها و دیگران آسیب یا صدمه ای برساند، این افراد به جهت ترسی که دارند فکر می کنند عامل انتقال آلودگی به سایرین هستند و اقدام به شست و شو می کنند.
وسواس های آسیب با اجبار چک کردن
بیمارانی که دچار این نوع وسواس هستند، مدام فکر می کنند که ممکن است به خود و دیگران آسیب برسانند از این رو مبادرت به وارسی یک سری فعالیت ها می کنند تا استرس و اضطراب خود را کاهش دهند، مثلاً فرد تصور می کند که خانه اش آتش گرفته است، به همین دلیل به خانه اش می رود تا از عدم وقوع این حادثه مطمئن شود و یا ممکن است احساس کند با فکر کردن به یک حادثه، احتمال رخداد آن را به طور واقعی افزایش می دهد، از این رو سعی دارد با رفتارهای وارسی مانع وقوع آن شود.
وسواس های بدون اجبار قابل مشاهده
وسواس های بدون اجبار، وسواس های خالص نامیده می شوند. افرادی که دچار چنین وسواس هایی هستند، معمولاٌ وسواس هایی در ارتباط با مذهب، تجاوز جنسی و یا رفتارهای پرخاشگرانه دارند و برای کاهش استرس خود اقدام به شمارش در ذهن، عبادت کردن و یا تکرار برخی کلمات به خصوص می کنند، می توان گفت که یک چهارم بیماران اختلال وسواسی- اجباری دچار وسواس بدون اجبار هستند، این گونه بیماران افکار خود را خطرناک، با اهمیت و مهم دانسته و سعی در کنترل آن ها دارند.
وسواس تقارن با اجبارهای دستوری، مرتب سازی و شمارش
در صورتی که فرد دچار وسواس تقارن باشد، مدام تمایل به مرتب کردن اشیا دارد تا هنگامی که همه چیز مرتب شود، به طور مثال فرد احساس می کند نیاز دارد تا لباس هایش را به صورت پیوسته بر اساس رنگ مرتب کند، در این صورت فرد ممکن است چندین بار اقدام به مرتب کردن کند تا حس کند همه چیز به طور دقیق مرتب شده است.
اگر فرد دچار وسواس شمارش باشد همواره سعی دارد با شمارش اشیا و یا شمارش در ذهن خود، اضطراب یا استرس خود را کاهش دهد، به طور مثال فرد اقدام به شمارش مداد هایش می کند.
وسواس احتکار
منظور از این نوع وسواس، انباشت اشیا بی ارزش همانند مجله، رسید و روزنامه می باشد، محل زندگی این افراد بسیار آشفته و نامنظم است. این گونه افراد معمولاً می ترسند تا اشیا و دارایی های خود را از دست بدهند، گرچه این اشیا چندان هم به کار نمی آیند و تنها موجب احساس تعلق خاطر فرد نسبت به آن ها می شوند. افرادی که به چنین وسواسی دچار هستند، در مقایسه با دیگر وسواس ها از اضطراب و افسردگی بیشتری رنج می برند و غالباً شغل ثابتی ندارند و نمی توانند شغل خود را حفظ کنند.
در بین اختلال های وسواسی- اجباری ذکر شده، وسواس شست و شو رایج ترین اختلال است. وسواس فکری آلودگی، شایع ترین نوع وسواس فکری بوده و در بین رفتار های اجباری، چک کردن و شست و شو بیشترین درصد را به خود اختصاص می دهند، در ایران وسواس شست و شو به جهت وجود مفهوم «نجاست» که خود زیر مجموعه وسواس شست و شو است، شیوع بیشتری در بین افراد دارد.
شیوه های درمان اختلال وسواسی- اجباری از دیدگاه علم روانشناسی کدام اند؟
شیوه های درمانی بسیاری برای درمان اختلال وسواسی- اجباری به کاربرده می شود. از جمله شیوه درمان رفتاری، رویارویی و بازداری پاسخ ERP و درمان دارویی است، این درمان ها کمبودهایی دارند و احتمال بدتر شدن بیمار در درمان دارویی وجود دارد، علاوه بر آن ممکن است بیماران استفاده از دارو را قطع کنند. شیوه دیگر درمان، رفتار درمانی شناختی CBT است. این شیوه بیشتر در انتهای دروره درمان و به منظور جلوگیری از بازگشت به شرایط قبلی بیماری استفاده می شود، امروزه از روش درمانی جدید تر «درمان از طریق کاهش افکار خطرناک» DIRT استفاده می شود، این روش درمانی سعی دارد تا افکار و باورهای مرتبط با خطر را کاهش دهد، نتایج پژوهش های انجام شده نشان می دهد که درمان کاهش افکار خطرناک نسبت به مواجه سازی و جلوگیری از پاسخ، مؤثرتر و کارآمدتر است.
فرایند درمان ERP در اختلال وسواسی- اجباری
این روش درمانی هم برای وسواس های فکری و هم اجباری مناسب است. این روش با نگه داشتن فرد بیمار در شرایط استرس زا باعث می شود تا اضطراب او از بین برود و فرد به محیط و شرایط عادت کند، در این حالت فرد در موقعیت تنش زا قرار دارد، اما انجام رفتارهای اجباری مانند شمردن، وارسی کردن و شست و شو را متوقف می کند تا زمانی که تنش و استرس او کاهش یابد.
در این شیوه درمانی فرد ابتدا لیستی از مواردی که از آن ها هراس دارد را به ترتیب اولویت از بیشترین میزان هراس تا کمترین میزان، تهیه می کند، در مرحله بعد فرد سعی می کند از انتهای لیست یعنی مواردی که کمترین میزان هراس را برای او دارن،د شروع به حل آن ها کند و در صورتی که یک مورد را حل کند می تواند به سراغ مساله بعدی برودف این فرایند هر روز انجام می شود تا اضطراب فرد نسبت به زمان شروع به نصف برسد و این روند تا چهارده روز ادامه می یابد. بیمار می بایست در هر بار انجام این کار میزان استرس خود را سنجیده و به آن امتیاز دهد تا متوجه شود که از استرس او کاسته شده یا به آن افزوده شده است، در انجام این فرایند نیازی به وجود پزشک یا درمانگر نیست و فرد می تواند خود اقدام به انجام آن کند.
این درمان سعی دارد تا میزان استرس را کاهش دهد تا بیمار به احساس خوشایندی دست یابد و در نهایت آن را از بین ببرد، به طور مثال فردی که دچار وسواس چک کردن است فکر می کند که ممکن است هنگام حضور در محل کار خانه اش آتش بگیرد، از این رو قبل از رفتن به محل کار مدام به چک کردن می پردازد، البته او می تواند لیستی از مواردی که باید چک شوند تهیه کند و از انتهای لیست شروع به چک کردن کند تا تمامی موارد بررسی شود و سپس به محل کارش برود.
رفتار درمانی شناختی CBT و اختلال وسواسی- اجباری
روش دیگر درمان وسواس از جمله وسواس شست و شو رفتار درمانی شناختی یا CBT است، همان طور که پیش تر گفته شد ترکیب این روش با روش ERP برای درمان وسواس بسیار مؤثر است. این شیوه درمانی سعی دارد تا واکنش فرد بیمار را در هنگام مواجهه با فکرها و اندیشه های منفی و مزاحم تغییر دهد، این شیوه شامل 4 نوع درمان می شود:
- درمان بر اساس تشخیص
- درمان بر اساس فرا تشخیص، در صورتی که بیمار به بیش از 2 اختلال دچار باشد، ابتدا به اختلالی که شدت و میزان آن بیشتر است ارجحیت داده شده و مورد درمان قرار می گیرد.
- یادگیری مهارت های رفتاری شناختی
- درمان بر اساس اختلال شخصیت
علمای دینی چه راه کارهایی برای درمان وسواس ارائه می دهند؟
از دیگر راه های درمان وسواس توجه و به کارگرفتن توصیه های دینی و مذهبی است که در ادامه چندین مورد ذکر شده است.
دعا و توسل
از دیدگاه علمای دین، نخستین توصیه برای درمان وسواس برقراری ارتباط با خدا و دعا برای رفع وسواس است، زیرا بر اساس آیه 21 سوره نور، خودسازی و رهایی از صفت های ناپسند بدون رحمت و لطف خداوند ممکن نیست.
یاری گرفتن از نماز
از دیگر راه های رهایی از وسواس، کمک گرفتن از نماز اول وقت است، چرا که خداوند در آیات 45 و 153 سوره بقره اشاره می کند «از صبر و نماز یاری بجویید».
تقوا و دوری از گناه
دوری جستن از گناه فرد را به درجات بالا می رساند و از سویی دیگر داشتن تقوا به فرد در مراحل خودسازی و دوری از صفات بد و ناپسند کمک می کند.
بی اعتنایی
راه کارهای اشاره شده بدون تلاش خود بیمار هیچ ثمری ندارد. فردی که دچار وسواس است باید با بی اعتنایی به آن چه در ذهن دارد برای درمان خود تلاش کند، بی تفاوتی باعث از بین رفتن وسوسه می شود، البته باید توجه داشت که اگر فرد به وسواس نجاست دچار است نباید به آن به صورت کامل بی اعتنا باشد، بلکه کافی است با یک بار شست و شو عامل را رفع کند، ولی نباید شست و شو را مدام تکرار کند.
انتخاب الگو
منظور آن است که فرد بیمار در انجام رفتارهای خود از فردی پیروی کند و بر اساس سخن او رفتار کند، به طور مثال اگر فرد دچار وسواس شست و شو است در صورتی که الگوی انتخاب شده به او می گوید شست و شوی انجام شده کافی است و نیازی به انجام مجدد آن نیست، بیمار باید حرف او را بپذیرد و از شست و شوی مجدد خودداری کند، تکرار این روند خود منجر به بهبود شخص می شود.
تلقین
فرد وسواسی با قبول آن که دچار وسواس است و تکرار جملاتی که تأثیر مثبت در درمان او دارند می تواند بر این اختلال فائق آید، به طور مثال فرد با خود تکرار می کند که باید نسبت به وسواس خود بی تفاوت باشد و خود را درمان کند و یا این که نیازی به وارسی و چک کردن، شست و شوی دوباره و یا شمارش، نیست.
مراقبه
بر اساس این راه کار فرد عهد یا شرطی را برای خود تعیین می کند، به طور مثال عهد می کند که تنها یک بار اقدام به شست و شو کند و در طول روز به این مسئله توجه دارد که آیا بر عهد خود پایبند بوده یا نه، به عبارت دیگر از خود مراقبت می کند.
در مقاله حاضر به مفهوم اختلال وسواسی- اجباری پرداخته شد و به ملاک های تشخیص وسواس در افراد اشاره شد، همچنین انواع وسواس های فکری یا عملی نام برده شد و سعی شد از دو دیدگاه علم روانشاسی و علمای مذهبی به درمان وسواس به ویژه وسواس شست و شو پرداخته شود.
ممنون از مقاله خوبتون