افق زمانی و محدوده ی اثر در تفکر سیستمی و اثر مار کبرا
در درس های گذشته به تعریف سیستم ، بررسی ویژگی ها و معرفی برخی عناصر مهم آن پرداختیم. همچنین تفاوت بین آنالیز و سنتز را نیز بررسی کردیم. در این درس از دوره تفکر سیستمی توانا میخواهیم به دو مفهوم کلیدی دیگر در تفکر سیستمی بپردازیم و همچنین داستان معروف اثر کبری را برایتان تعریف کنیم.
افق زمانی، محدوده اثر و داستان اثر مار کبرا
تعریف افق زمانی و اثر مار کبرا
در هنگام ارائه ی راهکار برای یک مشکل یکی از مهمترین سوالاتی که باید از خود بپرسیم این است :
این راهکار تا چه زمانی تاثیر گذاری مناسب دارد؟
دفن کردن زباله، استفاده از مسکن برای تسکین درد، تنبیه کردن فرزند به خاطر اشتباهش و بسیاری از مثال های دیگر نمونه هایی از رفتارهایی است که ما برای رفع مشکلاتمان در کوتاه مدت انتخاب می کنیم. اما معمولا چنین رفتارهایی در بلند مدت تاثیرات معکوسی دارند.
پیدا کردن تفاوت ریشه ی مشکل و نشانه های مشکل در این میان، از اهمیت بالایی برخوردار است.
همانطور که چراغ چک ماشین نشان دهنده ی مشکلی در سیستم موتور است، سر درد، گرسنگی یا تب نشان هایی هستند از یک مشکل در سیستم بدن. 
وقتی ارتباط بین کارمندان یک سازمان مطلوب نیست ، یا کارکنان برای کارشان انگیزه ندارند ، وقتی در یک رابطه ی زناشویی کوچکترین مسئله باعث بحث و جدل بزرگی میشود ، همه ی اینها نشانه هایی هستند از یک مشکل اصلی. اینکه فقط نشانه ها را ازبین ببرید مشکل را حل نکرده اید.
و ریشه های اصلی مشکلات در آینده ی نزدیک باز هم گریبان گیرتان خواهند شد.
تعریف محدوده اثر
دومین سوالی که برای ارائه ی راهکار ها باید پرسید این است:
این راهکار در چه محدوده ای مشکل را حل میکند؟
بسیاری از اوقات ما فقط توپ را در زمین دیگران میاندازیم. برای اینکه ماشینمان کثیف نشود ، زباله را در خیابان میریزیم. اگر بخواهیم با نگرش سیستمی مشکلات را حل کنیم باید حتما تاثیرات راهکار هایمان را در محدوده های وسیع تر در نظر بگیریم.
در نظر گرفتن محدوده ی اثر در واقع به دلیل تشخیص ندادن درستِ مرز سیستم است.
فرض کنید در یک تیم فوتبال، یک مهاجم وظیفه ی خود را فقط گل زدن بداند و حتی هنگامی که تیم تحت فشار است برای کمک به دفاع نپیوندد. این تیم قطعا محکوم به شکست خواهد بود.
برخی از مواقع ما ممکن است در زندگی خانوادگی یا کاری ، مشکلات اعضای دیگر خانواده مان ، مشکلات بخش های دیگر سازمانمان ، مشکلات محله ی پایین تر و یا به طور کلی مشکلات دیگران را از زندگی و کسب و کار و وظیفه ی خود جدا ببینیم. اما در حقیقت این طور نیست. ما همگی در یک سیستم در هم تنیده زندگی میکنیم که هر مشکل در یکی از اجزاء سیستم به کل سیستم صدمه خواهد زد.
اگر یک جامعه فقر را در سطوح پایین جامعه مشکل خود نبیند، در آینده همین فقر در لباس های مختلف از جمله افزایش جرم در جامعه گریبان گیرش خواهد شد.
بنابر این داشتن تصویری بزرگتر و دیدن خودمان به عنوان جزئی از یک سیستم بسیار بزرگ به ما کمک میکند تاثیر اعمالمان بر کل سیستم را بهتر درک کنیم.
اثر مار کبرا
اثر کبرا یا اثر مار کبری داستانی است که به خوبی نتایج در نظر نگرفتن دو سوال بالا را نشان می دهد.
در زمانی که هند هنوز مستعمره ی انگلستان بود تعداد مار های کبرا در شهر دهلی بسیار زیاد شده بود و امنیت جانی شهروندان را به خطر انداخته بود.
دولت راهکاری اندیشید. قرار شد در ازای تحویل مارهای مرده به تحویل دهندگان پول داده شود.
مردم دست بکار شدند و روزانه تعداد زیادی مار کشته و تحویل میدادند و پول خوبی هم نصیبشان میشد. اما پس گذشت مدتی دولت متوجه شد که نه تنها از تعداد مارهای تحویلی کم نمیشود بلکه روز به روز تعداد مار ها و تحویل دهندگان بیشتر میشود.
با کمی بررسی مشخص شد مردم شروع کرده اند به پرورش مار.
دولت به محض اطلاع، دیگر برای مارهای مرده پولی نمیداد . مردم مانده بودند و مار های زنده.
حالا مردم برای رها شدن از دست این مار های زنده آنها را به نقاط دیگر شهر میبردند و رها میکردند. در واقع آنها فکر میکردند که اگر این مارها از خانه ی خودشان دور شوند مشکل حل میشود اما مشکل اینجا بود که تمام مردم شهر همین کار را کردند و در نتیجه نه تنها تعداد مار های شهر کم نشد بلکه بیشتر هم شد.
همانطور که مشاهده میکنید دولت افق زمانی راهکارش را به درستی در نظر نگرفت و مردم نیز محدوده ی اثر راهکارشان را. در نتیجه راهکارهایی که برای حل یک مشکل ارائه شده بودن عملا باعث تشدید مشکل شدند.
تمرین : مثال های مشابهی مانند اثر کبرا پیدا کنید که افق زمانی و محدوده ی اثر در آن ها در نظر گرفته نشده اند.
