در طب سنتی تشخیص بیماری ها از طریق علم مزاج شناسی صورت می گیرد. در واقع مزاج شناسی علم گسترده‌ای می باشد که در تشخیص بیماری ها و درمان، همچنین تشخیص شرایط فیزیکی و روحی هر شخص کاربرد دارد.
از دیرباز مزاج شناسی (Temperament) در پزشکی و طب قدیم و همچنین مباحث فلسفی نقش بسیار مهمی را ایفا کرده است. علم مزاج شناسی در بهتر زیستن، درست غذا خوردن، ورزش کردن و همچنین در نوع پوشش به ما کمک می کند. نوع غذا خوردن ما، میزان حرکت و استراحت شبانه روزی و چگونگی دفع حالات روحی و عصبی، مستقیم مرتبط با حالات طبیعی و مزاجی ما می باشد. داشتن یک زندگی سالم، طبیعی و داشتن آرامش روحی، شناخت مزاج یا طبیعت خود می باشد.
دیدگاه طب سنتی به مزاج
از دیدگاه طب سنتی هر جسمی دارای ترکیبی از چهار رکن (عنصر) می باشد، تفاوت اجسام با یکدیگر، اختلاف میزان و مقدار این عناصر می باشد، به تعریفی دیگر مقدار و نسبت هر کدام از این ارکان در اجسام، تعیین کننده مزاج جسم خواهد بود و می توان گفت در جهان آفرینش مزاج هیچ دو شخصیتی یکسان نیست، بنابراین درمان یک نوع بیماری در افراد مختلف متفاوت می باشد.
همواره تفاوت افراد توجه ما را به خود جلب می‌کند برخی چاق، برخی لاغر، شخصی در زمستان بلوز آستین کوتاه می باشد و فردی چندین لباس گرم می پوشد، برخی افراد سخاوتمند و ولخرج هستند و عده ای برای یک ریال حساب کتاب می کنند، برخی افراد حافظه ی ضعیفی دارند و بعضی دیگر قدرت حافظه ی بالایی دارند. یکی خواب سبک و دیگری خواب سنگین، شخصی پرانرژی و تند و تیز، اما شخص دیگر کم انرژی، ممکن است یک فرد با خوردن یک خیار دل درد شود و فرد دیگر نیم کیلو خیار را بدون ناراحتی گوارشی میل کند، برخی بچه ها خوب غذا می خورند و برعکس برخی کم اشتها هستند، بعضی افراد شجاع اند و برخی ترسو، برخی افراد پوست لطیف و مرطوب و بعضی پوست خشک دارند، همچنین بعضی افراد موهای صاف و برخی موهای مجعد دارند.
عواملی وجود دارد که موجب وجود این تفاوت های چشمگیر در افراد مختلف می شود، زیرا از دیر باز حکما در تلاش و تحقیق برای یافتن پاسخی برای این تفاوت ها بودند که نتیجه این تحقیقات را می توان در مبحث مزاج شناسی طب های کهن (طب ایرانی، طب یونانی، طب چینی و طب هندی) یافت.
تقسیم بندی انسان ها بر اساس مزاج
حکما بر مبنای شباهت‌های ظاهری (فتوتیپی) تغییرات جسمی و روانی انسان ها را به ۹ گروه مزاجی زیر تقسیم بندی می کنند.
- معتدل
- سرد
- گرم
- تر
- خشک
- سرد و تر
- سرد و خشک
- گرم و تر
- گرم و خشک
تغییرات در مزاج هر فرد موجب بروز بیماری در آن شخص می گردد.
مزاج در طب سنتی ایرانی
از نظر حکیم و طبیبان قدیمی ایرانی، مزاج کیفیتی می‌باشد که در اثر واکنش یا در هم آمیختن دو یا چند عنصر مانند گرمی، سردی، تری، خشکی ایجاد می گردد که در زنده مزاج و در غیر زنده طبع گفته می شود، در این جا تعریفی برای درک بیشتر مفهوم رکن یا عنصر (Basic element) ارائه می گردد.
حکما واژه رکن یا عنصر را به جسم مرکبی می گویند که قابل تجزیه به ماده جدید نمی باشد. این ماده تشکیل دهنده ی اجزای اولیه همه موجودات اعم از جامدات، نباتات، حیوانات و انسان می باشد و تعداد آن ها چهار عدد شامل خاک عنصری، آب عنصری، هوا عنصری، آتش عنصری می باشد و به تناسب کیفیتی که دارند هر کدام از این ها از یکدیگر متمایز می باشند. مهم ترین کیفیت این عناصر جنبشی (گرمی) و میزان انعطاف پذیری (تری) آن ها می باشد.
با توجه به این تعریفات خاک عنصری (سرد و خشک) آب عنصری (سرد و تر) هوا عنصری (گرم و تر) آتش عنصری (گرم و خشک) می باشد.
استفاده از اصطلاحات خاک، آب، هوا، آتش جهت تصویرسازی و نزدیکی به ذهن می باشد، به عنوان مثال، خاک نماد عنصری به نهایت مجرد و خشک می باشد، بنابراین از واکنش متقابل ارکان تشکیل دهنده یک جسم و در هم آمیختن آن ها (گرمی، سردی، تری، خشکی) کیفیتی حاصل می‌شود که به آن مزاج می گویند.
کاربرد مزاج در گذشته
مفهوم مزاج ریشه در یونان باستان دارد و توسط جا لینسون، رومی ها و دانشمندان مسلمان گسترش و ادامه یافته است.
در متون خارجی مزاج به عنوان Temperament شناخته شده و در عبارات لاتین Temperament به معنی مخلوطی از اختلالات بدن می باشد.
حکما و طبیبان در گذشته از مزاج در سه بعد، سلامت و بیماری، تشخیص بیماری و درمان استفاده می کردند. سلامتی یعنی اعتدال مزاج شخصی و بیماری یعنی خارج شدن مزاج از اعتدال می باشد. برای تشخیص دقیق بیماری نیاز به شناخت مزاج بیمار و در بحث درمان، تلاش پزشک در برگرداندن مزاج بیمار گونه به مزاج صحیح می باشد.
