مروری مختصر بر تعاریف عزت نفس

به عنوان اولین درس از دوره ی عزت نفس، شاید بهتر باشد ببینیم عبارت عزت نفس در ادبیات روانشناسی چگونه تعریف شده است.

با کمی جستجو به سرعت در میابیم که پیدا کردن یک تعریف واحد که همه ی صاحب نظران روی آن توافق داشته باشند تقریبا غیر ممکن است. هر کسی از دیدگاه خودش و با توجه به تجربیات و درک خود از مفهوم عزت نفس آن را تعریف کرده و ویژگی هایی برای آن در نظر گرفته است.

در اینجا به صورت مختصر به یک بررسی تاریخی از تعاریف و دیدگاه های موجود در حوزه ی عزت نفس می پردازیم که به ما کمک می کند نحوه ی شکل گیری و تکامل این مفهوم را در طی یک قرن گذشته بهتر درک کنیم.

قدیمی ترین تعریفی که از عزت نفس وجود دارد مربوط می شود به ویلیام جِیمز William James که به بیش از یک قرن پیش مربوط می شود. تعریفی که جیمز ارائه میدهد را میتوان به صورت یک نسبت نشان داد:

همانطور که مشخص است در این تعریف تمرکز بر توانایی فرد در بالفعل ساختن توانمند های بالقوه است. به عبارت دیگر آنچه باعث میشود افراد ارزیابی مثبتی نسبت به خود داشته باشند موفقیت هایشان در زندگی است.

پس از جیمز افراد دیگری مانند Alfred Adler نیز بر تاثیر توانمندی های افراد در نگرش آنها نسبت به خودشان تاکید کرد.

کارن هورنای مفاهیم “خودِ واقعی” و “خودِ ایده آل”  را مطرح کرد (real self vs idealized self) . محققین دیگری چون Robert White, Jennifer Crocker و Lora Park نیز تعاریفی از عزت نفس ارائه دادند که همگی بر پایه ی توانمندی های فردی بود.

یا به عبارت دقیق تر و ساده تر از نگاه آنان عزت نفس برابر بود با :

چنین دیدگاهی بانگ مخالفت بسیاری از محققین را برانگیخت. آنها معتقد بودند موفقیت و بروز توانمندی، بنیادی شکننده است و ساختن شخصیت یک فرد تنها روی چنین ستونی بسیار خطرناک است.

بسیاری از محققین از جمله Crocker و Park معتقد بودند مسئله ی عزت نفس را باید به کلی کنار گذاشت چرا که میتواند تبعات خطرناکی برای افراد داشته باشد.

---

در سال 1965 ، موریس روزنبرگ تعریف جدیدی از عزت نفس ارائه داد که در آن دیگر تمرکز بر توانمندی فرد نبود، بلکه احساس ارزشمندی مولفه ی اصلی آن بود.

روزنبرگ عزت نفس را اینگونه تعریف میکند :

فرد با عزت نفس بالا احساس میکند انسان ارزش مندی است، هرآنگونه که هست خود را دوست دارد و به خود احترام میگذارد، البته لزوما خود را برتر از دیگران نمیداند.

روزنبرگ همچنین پرسشنامه ای طراحی کرد که میزان عزت نفس افراد را می سنجید. این دیدگاه روزنبرگ مورد استقبال  قرار گرفت، به طوری که ¼ تمام مطالعات مربوط به عزت نفس در طی سالهای 1967 تا 1995 از پرسشنامه ی او استفاده کردند.

اما این نوع نگاه به عزت نفس نیز با حمله ی تند و تیز منتقدانی چون بامیستر و مارتین سلیگمن قرار گرفت.

از آنجایی که در این دیدگاه تنها احساس ارزشمندی افراد نسبت به خود در نظر گرفته میشد، افراد خودپسند و خودشیفته نیز در واقع جزء دسته ی افراد با عزت نفس بسیار بالا قرار می گرفتند. در اینجا ایده ی جدیدی مطرح شد که عزت نفس نباید خیلی کم یا خیلی زیاد باشد و خودشیفتگی را نیمه ی تاریک عزت نفس می دانستند.

این تفاوت ها در تعاریف مختلف از عزت نفس باعث می شد مطالعاتی که در باره ی تاثیرات عزت نفس انجام می شد نتایج نامناسب و گاه متضادی بدست آورند. تا اینکه ناتانیل براندن با تعریفی جدیدی از عزت نفس کمی اوضاع را سر و سامان داد.

براندن هردو فاکتور توانمندی و احساس ارزشمندی را در تعریف خود گنجانده است:

براندن عزت نفس را اینگونه تعریف می کند:

وقتی این دو فاکتور در کنار هم در نظر گرفته میشوند تا حد زیادی انتقاد هایی که به مفهوم عزت نفس وجود داشت از بین میرود، چرا که دیگر تنها داشتن احساس خوب نسبت به خود برای داشتن عزت نفس کافی نیست، از این جهت نمیتوان به راحتی ، خودشیفته بودن را به عزت نفس ربط داد.

از سوی دیگر موفقیت و شکست به تنهایی تعیین کننده ی عزت نفس افراد نیستند.

مدل براندن بسیار قابل فهم و کمک کننده بود، اما مورد توجه عموم محققین قرار نگرفت. از آنجایی که براندن تعریفی فلسفی ارائه داده بود، اندازه گیری مفهوم عزت نفس طبق تعریف او دشوار به نظر می رسید. از این رو تعاریف دیگری که بر همین اساس شکل گرفته بودند اما قابلیت اندازه گیری بیشتری داشتند مورد توجه بیشتری قرار گرفتند.

یکی از این تعاریف ، مدل دو عاملی تفردی و سوان بود (Tafarodi and Swann) که مورد توجه زیادی قرار گرفت. آنها پرسشنامه ای نیز براساس تعریفشان طراحی کردند. این تعریف شامل دو عامل است :

نکته ای که کریستوفر مراک در کتابش درباره ی این مدل دوعاملی اضافه می کند این است که او معتقد است عامل سومی را میتوان در نظر گرفت و آن ارتباط بین این دو عامل است.

در واقع احساس توانمندی یا احساس ارزشمندی بدون وجود یکدیگر عملا بی معنا هستند و منجر به داشتن عزت نفس نمی شوند.

---

امیدواریم اکنون تصویر واضح تری از مفهوم عزت نفس داشته باشیم. سوالی که ممکن است در حین خواندن این مقدمه به ذهنتان رسیده باشد این است که آیا عزت نفس همان اعتماد به نفس است؟ و اینکه آیا عزت نفس بالا باعث خودشیفتگی می شود؟

در درس بعد به این سوال پاسخ خواهیم داد.