در طب سنتی تشخیص بیماری ها از طریق علم مزاج شناسی صورت می گیرد. در واقع مزاج شناسی علم گسترده‌ای می باشد که در تشخیص بیماری ها و درمان، همچنین تشخیص شرایط فیزیکی و روحی هر شخص کاربرد دارد. این طب از مباحث مهم و بنیادی در طب سنتی شناخته شده است و بسیاری از بیماری ها بر مبنای این تشخیص درمان می شود.
ازدیرباز مزاج شناسی (Temperament) در پزشکی و طب قدیم و همچنین مباحث فلسفی نقش بسیار مهمی را ایفا کرده است. علم مزاج شناسی در بهتر زیستن، درست غذا خوردن، ورزش کردن و همچنین در نوع پوشش به ما کمک می کند. نوع غذا خوردن ما، میزان حرکت و استراحت شبانه روزی و چگونگی دفع و حالات روحی و عصبی مستقیم مرتبط با حالات طبیعی با مزاجی ما می باشد. داشتن یک زندگی سالم، طبیعی و داشتن آرامش روحی، شناخت مزاج یا طبیعت خود می باشد.
این طب در واقع بیان کننده کیفیتی است که بر اثر واکنش میان عناصر جسم به وجود می آید. برای شناخت ویژگی های جسمی و روحی خود و دیگران می توانیم از طبع شناسی یا مزاج شناسی استفاده کنیم.
دیدگاه طب سنتی
از دیدگاه طب سنتی هر جسمی دارای ترکیبی از چهار رکن (عنصر) می باشد تفاوت اجسام با یکدیگر اختلاف میزان و مقدار این عناصر می باشد. مزاج در دیدگاه طب سنتی به معنای سلامت و بیماری انسان است، به تعریفی دیگر، مقدار و نسبت هر کدام از این ارکان در اجسام تعیین کننده مزاج جسم خواهد بود. می توان گفت در جهان آفرینش مزاج هیچ دو شخصیتی یکسان نیست و بنابراین درمان یک نوع بیماری در افراد مختلف متفاوت می باشد. همواره تفاوت افراد توجه ما را به خود جلب می‌کند برخی چاق، برخی لاغر، شخصی در زمستان بلوز آستین کوتاه می باشد و فردی چندین لباس گرم می پوشد. برخی افراد سخاوتمند و ولخرج هستند و عده ای برای یک ریال حساب کتاب می کنند. برخی افراد حافظه ضعیف و بعضی حافظه های بالایی دارند. یکی خواب سبک و دیگری خواب سنگین، شخصی پرانرژی و تند و تیز ولی شخص دیگر کم انرژی، ممکن است یک فرد با خوردن یک خیار دل درد شود و فرد دیگر نیم کیلو خیار را بدون ناراحتی گوارشی میل کند. برخی بچه ها خوب غذا می خورند و برعکس برخی کم اشتها هستند. بعضی افراد شجاع اند و برخی ترسو، برخی افراد پوست لطیف و مرطوب و بعضی پوست خشک دارند. همچنین بعضی افراد موهای صاف و برخی موهای مجعد دارند.
عواملی وجود دارد که موجب وجود این تفاوت های چشمگیر در افراد مختلف می شود. از دیرباز حکما در تلاش و تحقیق برای یافتن پاسخی برای این تفاوت ها بودند که نتیجه این تحقیقات را می توان در مبحث مزاج شناسی طب های کهن (طب ایرانی، طبقه یونانی، طب چینی، طب هندی و …) یافت.
حکما بر مبنای شباهت‌های ظاهری (فتوتیپی) تغییرات جسمی و روانی انسان ها را به ۹ گروه مزاجی تقسیم بندی می کنند
- معتدل
- سرد
- گرم
- تر
- خشک
- سرد و تر
- سرد و خشک
- گرم و تر
- گرم و خشک
تغییرات در طبع هر فرد موجب بروز بیماری در آن شخص می گردد.
مزاج در طب سنتی ایرانی
از نظر حکیم و طبیبان قدیمی ایرانی، این طب سنتی کیفیتی می‌باشد که در اثر واکنش یا در هم آمیختن دو یا چند عنصر مانند گرمی، سردی، تری، خشکی ایجاد می گردد که در زنده مزاج و در غیر زنده طبع گفته می شود.
در این جا تعریفی برای درک بیشتر مفهوم رکن یا عنصر (Basic element) ارائه می گردد.
حکما واژه رکن یا عنصر را به جسم مرکبی گفته اند که قابل تجزیه به ماده جدید نمی باشد. این ماده تشکیل دهنده ی اجزای اولیه همه موجودات اعم از جمادات، نباتات، حیوانات و انسان ها می باشد. تعداد آن ها چهار عدد شامل خاک عنصری، آب عنصری، هوا عنصری، آتش عنصری می باشد و به تناسب کیفیاتی که دارند هر کدام از این ها از یک دیگر متمایز می باشند. مهم ترین کیفیت این عناصر جنبشی (گرمی) و میزان انعطاف پذیری (تری) آن ها می باشد.
با توجه به این تعریفات خاک عنصری (سرد و خشک) آب عنصری (سرد و تر) هوا عنصری (گرم و تر) آتش عنصری (گرم و خشک) می باشد.
نکته: استفاده از اصطلاحات خاک، آب، هوا، آتش جهت تصویرسازی و نزدیکی به ذهن می باشد. به عنوان مثال: خاک نماد عنصری بی نهایت مجرد و خشک می باشد.
بنابراین از واکنش متقابل ارکان تشکیل دهنده یک جسم و در هم آمیختن آن ها (گرمی، سردی، تری، خشکی) کیفیتی حاصل می‌شود که به آن مزاج می گویند.
کاربرد مزاج در گذشته، حال، آینده
مفهوم مزاج ریشه در یونان باستان دارد و توسط جالینسون، رومی ها و دانشمندان مسلمان گسترش و ادامه یافته است.
در متون خارجی مزاج به عنوان Temperament شناخته شده و در عبارات لاتین Temperament به معنی مخلوطی از اخلاط بدن می باشد.
كاربرد مزاج در گذشته
حکما و طبیبان در گذشته از مزاج در سه بعد، سلامت و بیماری، تشخیص بیماری و درمان استفاده می کردند. سلامتی یعنی اعتدال مزاج شخصی و بیماری یعنی خارج شدن مزاج از اعتدال می باشد. برای تشخیص دقیق بیماری نیاز به شناخت مزاج بیمار و در بحث درمان، تلاش پزشک در برگرداندن مزاج بیمار گونه به مزاج صحیح می باشد.
دورنماي مزاج شناسی در آينده
طب سنتي و مباني آن كه مزاج يكي از مهم ترين آن مباني مي باشد، سهم بزرگي در حفظ سلامت و درمان انسان قبل از آغاز پزشكي مدرن داشته است. امروزه نيز طب سنتي هم چنان نقش مهمي در سلامت و درمان
در بسياري از كشورهاي پيشرفته و در حال توسعه دارد.
