تحولات سیستم های پولی در ایران – سیستم دو فلزی و چگونگی چاپ اسکناس در ایران

تحولات سیستم های پولی در ایران  

در ادامه دوره روانشناسی پول و نگاه بلند ما به تاریخچه پول، نگاهی به تحولات سیستم های پولی در ایران می اندازیم. موقعیت خاص ایران از نظر جغرافیایی و نیز قرار گفتن آن در مسیر شرق و غرب؛ موجب عبور و مرور کاروان های مختلف و آزادی تجارت و ورود پول های مختلف و رواج آن در این کشور گردیده است.

در داخل ایران نیز از زمان های قدیم سکه های طلا و نقره به طور آزاد ضرب می گردید و قانون عرضه و تقاضا در تعیین قیمت آن ها و نیز رابطه بین طلا و نقره حاکم بود. اگر چنان چه در بعضی از دوران نیز سیاست های پولی خاصی اتخاذ می گردید؛ به لحاظ وضعیت خاص تجاری و آزادی ورود و خروج پول های مختلف در کشور؛ چنین سیاست هایی بی ثمر بود. تا زمانی که راه های دیگری بین شرق و غرب گشوده نشده بود؛ همین رونق و رفت و آمد های تجار در کشور ادامه داشت و یک نوع آزادی اقتصادی بر اقتصاد کشور حاکم بود. اما با پیدایش راه های جدید و تغییر مسیر کاروان های تجاری؛ ایران موقعیت قبلی خود را از دست داد و فشار های اقتصادی را متحمل گردید. در چنین شرایطی برای مقابله با موقعیت به وجود آمده لازم بود سیاست های پولی خاصی اتخاذ گردد.

 

سیستم دو فلزی در ایران

در نیمه اول قرن گذشته ( سال های ۱۲۵۰-۱۲۰۰ ) ؛ پول در ایران بر اساس سیستم دو فلزی (طلا و نقره ) رایج بوده است. در این سال ها به لحاظ وفور طلا در ایران ؛ قسمتی از آن به صورت مسکوک به نام تومان طلا که ارزش آن تقریبا برابر یک لیره ی استرلینگ و برابر ۵۰ عباسی نقره بود؛ پول اصلی را تشکیل می داد. در سال ۱۲۰۶ هجری شمسی قران نقره به ارزش ۱۰/۱ تومان ضرب و در جریان گذاشته شد. همین طور ارزش شاهی که کوچک ترین جزء پول ایران بود ؛ به میزان ۲۰/۱ قران تعیین گردید.

 

چگونگی پیدایش و چاپ اسکناس در ایران

« بیجک عبارت از سندی بود که صراف ضمن آن وصول مبلغی را اعلام داشته و به وعده ی کوتاه یا اکثرا عندالمطالبه تعهد پرداخت می نمود و معمولا در مقابل بروات تسلیمی تجار صادر می شد و بر حسب میزان معروفیت و اعتبار صراف ؛ در بازار رواج می یافت».

بیجک ابتدا به مبلغ مشخص و معینی صادر نمی گردید و هر یک نام متفاوتی داشتند؛ اما پس از مدتی ؛ بعضی از موسسات در شیراز و اصفهان بیجک هایی با ارزش مساوی در جریان گذاردند که نسبتا رواج یافت ؛ اما به دلیل امتیاز انحصاری بانک شاهنشاهی در چاپ و نشر اسکناس متوقف گردید. 

سیستم های پولی در ایران – نخستین پول رسمی کاغذی در ایران

در تاریخ ۱۲۶۷ هجری شمسی از طرف ناصر الدین شاه قاجار ؛ امتیاز تاسیس بانک شاهنشاهی و نیز نشر انحصاری اسکناس در ایران به مدت شصت سال به یک نفر تبعه انگلیس به نام بارون جولیوس دو رویتر اعطا گردید. در امتیاز نامه بانک درباره ی نشر اسکناس چنین آمده است: 
«بانک شاهنشاهی چون بانکی است دولتی حق مانع الغیر نشر بلیط های بانک بی اسم نخواهد داشت که به محض رؤیت قابل الادا خواهد بود».

 

بانک شاهنشاهی از همان نخستین سال فعالیتش یعنی سال ۱۲۶۸ هجری شمسی؛ قطعات ۱؛ ۲؛ ۳ ؛ ۵؛ ۱۰ ؛ ۲۰ ؛ ۵۰ ؛ ۱۰۰ ؛ ۵۰۰ و ۱۰۰۰ تومانی را به جریان گذاشت و مجموع اسکناس های در گردش به پنجاه هزار لیره ی انگلیس ( تقریبا معادل یکصد و پنجاه هزار تومان ) بالغ گردید.
در سال های بعد ؛ مقدار اسکناس افزایش یافت و در سال ۱۳۰۸ هجری شمسی به حداکثر آن یعنی ۳۰۲۱۸۸۳ لیره ( تقریبا معادل ۱۷۵۰۰۰۰۰ تومان ) رسید.
نکته ی حائز اهمیت این است که وجوه اسکناس های بانک شاهنشاهی فقط در شعبه های محل صدور آن ( که روی آن ذکر گردیده بود) ؛ قابل پرداخت بود. و اگر چنان چه یکی از شعب بانک قادر به تبدیل اسکناس های منتشر شده به قران نبود؛ طبق امتیاز نامه از نشر اسکناس های بانک در تمام مملکت جلوگیری می گردید.

در دوران رواج اسکناس ؛ بانک شاهنشاهی چندین بار در رابطه با تبدیل آن به قران مواجه با مشکلاتی گردید؛  از آن جمله در سال ۱۲۹۳ یعنی در زمان جنگ جهانی اول؛ وقتی که مردم برای تبدیل اسکناس ها به قران به بانک هجوم آوردند؛ بانک به اندازه کافی قران برای پاسخ گویی به مراجعین نداشت و لذا طبق امتیاز نامه ؛ اجازه نشر  اسکناس به خطر افتاد. در چنین شرایطی مجلس شورای ملی با توجه به بحرانی بودن اوضاع مملکت و با وساطت دولت انگلیس ؛ قانونی مبنی بر رواج اجباری اسکناس های بانک شاهنشاهی به مدت شصت روز تصویب نمود.

بانک ملی و انحصار نشر اسکناس

پس از تاسیس بانک ملی ایران و با توجه به علاقه ی توده ی مردم مبنی بر انتقال حق انحصاری اسکناس از بانک شاهنشاهی به بانک ملی ؛ دولت وقت برای بازخرید حق انتشار اسکناس ؛ با بانک شاهنشاهی وارد مذاکره گردید و نتیجه ی آن تصویب ضمیمه پنجم امتیاز نامه توسط مجلس و مبادله آن بین دولت و بانک مزبور بود. بر اساس بخشی از مواد ۱ و ۲ قانون مذکور ؛ بانک شاهنشاهی از حق انحصاری نشر اسکناس در ایران صرف نظر کرد و متعهد گردید که تحت نظارت مامور عالی رتبه دولت؛ تا آخر خرداد ماه ۱۳۱۰ وجه اسکناس خود را به مراجعین و در صورت عدم مراجعه دارندگان ؛ به دولت ایران بپردازد .

پس از آنکه اسکناس بانک شاهنشاهی از جریان خارج شد؛ به موجب شرایط مواد ۲؛۵؛۶؛۸؛۹؛۱۰ و ۱۱ قانون«اصلاح قانون واحد و مقیاس پول» مصوب ۲۲ اسفند ماه ۱۳۱۰ هجری شمسی؛ انحصار چاپ و انتشار مبلغ ۳۴۰ میلیون ریال اسکناس در ایران به قطعات ۵؛۱۰؛۲۰؛۵۰؛۱۰۰و۵۰۰ ریالی به مدت ده سال ه بانک ملی ایران واگذار گردید و مقرر شد که پس از انقضای ده سال درصورتی که این حق ملغی نشود؛ ده سال دیگر خودی خود تجدید شده و به همین ترتیب برای دوره های ده سال بعد عمل شود. بدین ترتیب؛ پس از قریب نیم قرن که انحصار انتشار اسکناس در اختیار بیگانگان قرار داشت؛ در اختیار یک بانک ایرانی قرار گرفت.

حق انحصاری چاپ و نشر اسکناس توسط بانک ملی که از اسفند ماه ۱۳۱۰ در اختیار این بانک قرار گرفته بود؛ تا تاسیس بانک مرکزی در خرداد ماه ۱۳۳۹ ادامه داشت. در این سال با تصویب قانون بانکی و پولی کشور؛ بانک مرکزی ایران تشکیل گردیده و کلیه امور مربوط به چاپ و نشر و پشتوانه اسکناس به این بانک محول شد.