منظور از کلاستروفوبیا یا تنگناهراسی چیست؟

فوبیا به پنج زیر گروه اصلی مختلف تقسیم می شود که همه d انواع فوبیا در این پنج گروه قرار می گیرد.  این گروه ها ازجمله هراس حیوان (مانند ترس از مار یا عنکبوت)، هراس از محیط طبیعی (مانند ترس از ارتفاعات)، هراس ناشی از تزریق خون (به عنوان مثال، ترس از تزریق یا هراس دندانی) و هراس موقعیتی و کلاستروفوبیا (مانندترس از فضاهای محصور) هستند. 

کلاستروفوبیا، به ترس مرموز از مکان‌های محصور یا محدود گفته می شود که منجر به حمله وحشت یا هیستریک در فرد شود، به عبارت دیگر فردی که کلاستروفوبیا یا تنگنا هراسی دارد از قرار گرفتن در محیط های بسته یا تنگ همانند آسانسور، تونل یا غار می ترسد و دچار اضطراب می گیرد، در نتیجه اگر در این محیط ها قرار گیرد، حمله وحشت به او دست می دهد.
افرادی که از بیماری کلاستروفوبیا رنج می برند، از فضای محصور خود به خود نمی ترسند، اما به طور خاص بیشتر از آن چه ممکن است در یک منطقه محدود اتفاق بی افتد می ترسند. مناطق محدود همانند اتاق‌های کوچک یا قفل شده، انبارها، تونل‌ها یا سایر محیط‌های مشابه که مانع از حرکت می شوند. افرادی که واکنش های ترس نسبت به یکی از این موقعیت ها را نشان می دهند، به احتمال زیاد در تمام موقعیت های مشابه واکنش مشابهی را نشان می دهند.

نشانه های بیماری کلاستروفوبیک چیست؟

بیماران کلاستروفوبیک، با قرار گرفتن در محیط های تنگ یا محصور، حالت وحشت زدگی، تعریق، خشک شدن دهان، لرزیدن بدن و تند نفس کشیدن دارند. نشانه بارز این افراد دوری از مکان های بسته است، معمولا این افراد با قرارگیری در مکان های بسته همانند آسانسور سعی می کنند با فرد آشنایی باشند یا این که به طور کل از آن مکان دوری می کنند.

شدت وحشت زدگی افراد کلاستروفوبیک با هم متفاوت است و این به نوع فکرهای وحشت آوری مربوط می شود که این افراد در ذهن خود می پرورانند، به این معنی که افراد وقتی در محیط های در بسته و محصور قرار می گیرند، سعی می کنند در ذهن خود سناریوهای ترسناکی بسازند و هر چقدر سناریوهای آن ها ترسناک تر باشد، وحشت زدگی آن ها نیز بیشتر است، به طور مثال درباره استفاده از آسانسور، ممکن است فرد در ذهن خود تصور کند که آسانسور بین طبقات گیر کند و او اصلاً قادر نباشد خودش را نجات دهد و یا حالت خفگی به او دست دهد. در مواردی که تصورات افراد کلاستروفوبیک بیشتر از ترس منطقی است یعنی آن ها پیامدهای منفی موقعیت‌های کلاستروفوبیک بسیار بیشتر از بی ضرر بودن نسبی موقعیت ارزیابی می کنند.
متخصصان معتقدند که اگر فردی با قرار گرفتن در یک محیط در بسته، نتواند منطقی فکر کند و یا مانع از هراس خود نشود، یعنی یک واکنش کلاستروفوبیک از او روی داده است و این واکنش موقتی و تنها یک نمونه خاص است، اما امکان اینکه در موارد مشابه نیز این واکنش تکرار شود بسیار زیاد است، پس به افرادی که واکنش ها یا تفکرات غیرمنطقی با قرار گرفتن در محیط هایی دربسته ای همانند آسانسور و تونل دارند، توصیه می شود که پیش از آن که این بیماری در آن ها به صورت مزمن نمود یابد به درمان گر مراجعه کنند و تحت درمان قرار گیرند.

انواع ترس‌هایی که افراد کلاستروفوبیک در محیط های محصور و دربسته دارند؟

پژوهشگران با بررسی ترس‌های افراد کلاستروفوبیک، ابتدا به دو ترس، ترس از محدودیت و ترس از خفگی دست یافتند، البته پژوهش های بعدی نشان داد که ترس های افراد کلاستروفوبیک تنها محدود به این دو ترس نیست، بلکه علاوه بر ترس از محدودیت و خفگی، ترس سوم می تواند ترس از دست دادن کنترل باشد که موجب رفتار کلاستروفوبیک می شود، البته مطالعات جدیدی که روی افرادی که برای ام.آر.آی (MRI) به بیمارستان مراجعه کرده بودند و دچار حمله کلاستروفوبیک شدند نشان داده که این افراد علاوه بر ترس از خفگی (مثلا عدم امکان تنفس در اسکنر)، ترس از آسیب رسیدن به دستگاه و ترس از دست دادن کنترل (به عنوان مثال، فرد کنترل اعمال خود را از دست می دهد) دارند. ترس های احتمالی دیگری چون ترس از گرفتار شدن در داخل اسکنر و یا ترس از احمق جلوه دادن یا نشان دادن حماقت در داخل اسکنر (مثلاً انجام کاری که اسکن را خراب کند و باعث شود که بیمار مانند یک احمق به نظر برسد) را دارند.

چه درمان هایی برای کلاستروفوبیا یا تنگناهراسی وجود دارد؟

روش‌های درمانی بسیاری برای اختلال کلاستروفوبیا وجود دارد که هدف برخی از این روش‌ها بهبودی دائمی و پایدار بیماری و هدف برخی از آن ها کاهش اضطراب و وحشت بیماران یا حمله های هیستریک ناشی از تجربه ترس است. در این جا به متداول ترین روش های درمانی مانند رفتار درمانی شناختی، هیپنوتیزم، شبیه سازی مجازی و آرام بخش ها می پردازیم.

رفتار درمانی شناختی

رفتار درمانی شناختی یا درمان شناختی رفتاری یکی از موثرترین روش ها برای درمان اختلالات هراس، به ویژه کلاستروفوبیا در مقایسه با رفتار درمانی است. در رفتار درمانی بخش های شناختی بیماران مورد بررسی قرار نمی گیرد، اما در رفتار درمانی شناختی یا شناخت درمانی بخش های شناختی بیماران یعنی ادراک، یادگیری، استدلال، باور و الگوهای ذهنی آن ها مورد بررسی قرار می گیرد. در این روش روان‌درمانگر با برگزاری جلسات تک نفره یا گروه درمانی و گفت و گو با بیمار، باورها و الگوهای ذهنی آسیب زای بیمار را مورد بررسی قرار می دهد و در جلسات سعی می کند تا با پرسش های چالش برانگیز از بیمار، او را درباره باورها یا الگوهای آسیب زننده خود به تفکر وا دارد.
در جلسات رفتار درمانی شناختی تلاش بر آن است که با آگاه ساختن بیمار درباره باورهای نادرست و الگوهای ذهنی آسیب‌زا بتواند باورها و الگوهای درست را جایگزین کند، به طور مثال فرض کنیم فردی که بیماری کلاستروفوبیا یا تنگناهراسی را دارد همان طور که گفته شد برای نمونه فکر می کند اگر در یک فضای تنگ مانند آسانسور قرار گیرد، ممکن است آسانسور بین طبقات گیر کند و او نتواند نفس بکشد و خفه شود، یا توان این که برای نجات خود تقلا کند را ندارد.
در جلسات رفتار درمانی شناختی، روان درمانگر سعی می کند همه ترس ها و فکرهای بیمار شناسایی شود و در جلسات از او پرسیده شود که چند بار این اتفاق برایش افتاده است؟ یا چند درصد امکان این اتفاق را می دهد؟ به طور مثال به او گفته می شود که فکر کند در آسانسور گیر کرده است و همه فکر های خود را با صدای بلند بگوید و سپس درباره ی ترس های او یا تفکرات او به گفت و گو پرداخته می شود. رفتار درمانی شناختی اخیرا به عنوان مؤثرترین روش برای کمک به بیماران است تا بتوانند ترس واقعی خود را در سطح معقول ارزیابی کنند، برای نمونه یک فرد کلاستروفوبیک که جلسات رفتار درمانی شناختی را پشت سر گذاشته است درباره ی احتمال گیر کردن آسانسور در بین طبقات و همچنین حوادثی که ممکن است موجب آسیب زدن به او شود، واقع بینانه تر فکر می کند. متخصصان، رفتاردرمانی شناختی را یکی از مؤثرترین درمان‌های کلاستروفوبیا دانسته اند و همچنین با بررسی های که روی بیماران انجام شده این روش، به عنوان درمان بلند مدت این بیماری، نسبت به درمان های دیگر شناخته شده است.

هیپنوتیزم

هیپنوتیزم یکی دیگر از روش های درمان کلاستروفوبیا است. این روش که یکی از روش های خواب آور است هم برای کاهش واکنش های کلاستروفوبیک و هم برای درمان این اختلال کاربرد دارد، البته این روش مستلزم طی کردن چند گام به صورت صحیح است تا فرایند هیپنوتیزم به درستی انجام شود.
گام اول، ایجاد احساس امنیت برای بیمار است، زیرا در صورت عدم امنیت بیمار مراحل دیگر به درستی انجام نمی‌شود.
گام دوم، بیمار بتواند در ذهن خود واقعه آسیب زا واقعی را تجسم کند.
گام سوم، تفکیک خودش از واقعه آسیب زا است، به طوری که خودش را خیلی دورتر از واقعه ببیند. در این روش سعی می شود پس از تجسم واقعه توسط بیمار، درمانگر با مداخله بر ذهن ناخودآگاه بیمار به او کمک کند پیامدهای مثبت را در حالت خواب ببیند و تجربه خوبی از محیط ترس‌آور داشته باشد، این روش به دلیل سرعت درمان که گاهی حدود یک ساعت می باشد، بسیار مقرون به صرفه است و همچنین برای افراد بیمار که آن را یک جادو می دانند جذابیت دارد و در مقایسه با روش رفتار درمانی شناختی نیازی به جلسات مداوم ندارد، اما با این وجود به دلیل این که برخی بیماران نسبت به این روش و تجسم وقایع مقاومت می کنند، روش متداولی برای این بیماری نیست و برای مؤثر بودن آن باید حتما گام ها به صورت صحیح انجام شود و هچنین بیمار را همراهی کند.

شبیه سازی مجازی

یكی از جدیدترین روش های درمان كلاستروفوبیا، این است كه به بیماران فرصتی برای مواجهه شدن با ترس های خود در یك محیط ایمن بدهیم. این روش همانند روش غرقه سازی در محیط واقعی است با این تفاوت که در شبیه سازی مجازی، واقعیت مجازی از طریق رایانه به بیمار ارائه می شود، در این روش بیمار یا درمانگر می تواند محیط مجازی را دستکاری کند و با گذشت زمان میزان حساسیت بیمار نسبت به محیط نشان داده می شود و او فرصتی می یابد تا با هراس خود به مبارزه بپردازد. تفاوت شبیه سازی مجازی با غرقه سازی در محیط واقعی این است که در یک واقعیت مجازی می توان از محدودیت های دنیای واقعی فراتر رفت، گر چه این روش اجازه می دهد فرد بیمار بتواند راحت فوبیای خود را برطرف کند، اما مطالعات دیگر نشان می دهد که در طولانی مدت ممکن است مؤثر نباشد. موفق ترین روش این است که روان درمانگران در جلسات رفتار درمانی شناختی از شبیه سازی مجازی استفاده کنند، این ترکیب شناخت درمانی و شبیه‌سازی مجازی موجب نوعی حساسیت زدایی و کمتر شدن محرک های ترس بیمار در مواجهه با موقعیت ترس‌آور می‌شود.

آرام بخش

یکی دیگر از گزینه های درمانی، آرام بخش ها هستند. آرام بخش ها از جمله درمان های مقطعی و فقط برای زمان هایی که فرد بیمار فرصت گذراندن دورهای روان درمانی یا روش های دیگر را ندارد، مانند بیمارانی که باید از دستگاه ام.آر.آی. (MRI) استفاده کنند، به کاربرده می شود، همچنین در مواردی واکنش های افراد کلاستروفوبیک پس از خروج از محیط در بسته نیز ادامه یابد از آرام بخش استفاده می شود. آرام بخش ها گزینه خوبی برای درمان نیستند و همان طور که گفته شد فقط برای موارد اضطرای مفید هستند، البته متخصصان معتقدند که گرچه آرام بخش ها درمان سریع و مقطعی هستند، اما  بیمارانی که از محیط اسکنر ام. آر. آی (M.R.I) وحشت دارند، استفاده از آرام بخش ها برای آن ها گرچه می تواند ترس آن ها را به صورت مقطعی از بین ببرد و آن ها موفق شوند که ام. آر. آی را انجام دهند، اما با توجه به این که آرام بخش ها روی بدن تاثیر می گذارند، ممکن است در نتیجه ام. آر. آی هم دخالت داشته باشند و تشخیص بیماری افرادی که به خاطر ترس از آرام بخش استفاده کردند را مختل کند. به طوری که ممکن است علائمی در اسکنر نشان داده شود که پزشکان نتوانند متوجه شوند که این علائم بابت استفاده از آرام بخش ها است یا این که مربوط به بیماری که افراد بخاطر آن ام. آر. آی انجام دادند، به همین دلیل از آرام بخش ها تنها برای موارد ضروری استفاده می شود.