در مقاله قبل از وب سایت توانا، به دیدگاه فرهنگی شرم پرداختیم و من کوچک و من بزرگ را مطالعه کردیم. سپس به موضوع نقش شرم اشاره کردیم و سرانجام مطالبی درباره طرحواره نقص و شرم و رابطه آن با احساس شرم ارائه دادیم. در این مقاله، به احساس تقصیر و حسن آن می پردازیم.
همان طور که در مقالات قبل گفته شد، دسته ای از احساسات در قلمروی احساسات خودآگاه تلقی می شوند. احساس تقصیر هم جز آن دسته از احساسات است. اگر رفتار ما، چه به صورت عامدانه یا غیرعامدانه، به دیگری به لحاظ جسمی و عاطفی، آسیب برساند، دغدغه بسیاری برای ما به همراه خواهد داشت.
فواید احساس تقصیر چیست؟
یکی از جنبه های مثبت احساس تقصیر، ایجاد انگیزه ای است که برای اصلاح و جبران اشتباهات مان در ما به وجود می‌آورد. درنتیجه، این اصلاح، به ترمیم رفتار قبلی ما منجر شده و باعث می شود، احساس شکست را از خود دور کنیم. چنین انگیزه ای برای اصلاح سبب می شود تا از ناخوشایند ی احساس تقصیر کم کنیم و از آن برای اقداماتی چون ترمیم روابط بین فردی استفاده کنیم. احساس تقصیر به ما هشدار می دهد که مراقب اعمال و رفتار مان باشیم تا باعث گسستن پیوند اجتماعی یا رابطه بین فردی نشویم. منشأ این حس، اجتماعی است و به ما خاطرنشان می کند تا ملاحظه دیگران را بکنیم و به دیدگاه دیگران احترام بگذاریم. نیرو های مراقبت کننده درون مان پیام هایی را در قالب درستی یا نادرستی یک رفتار به ما گوشزد می کنند و محدودیت هایی برای رفتارمان در نظر می گیرند. در نتیجه، ممکن است برخلاف آنچه رفتار درست ارزیابی می کنیم، هر اقدامی احساس تقصیر در ما ایجاد کند.
چه واکنش هایی به احساس تقصیر نشان می دهیم؟
زمانی که احساس تقصیر می کنیم، واکنش‌های متفاوتی از خود نشان می دهیم. عده ای درصدد آن هستند تا وضعیتی که در آن چنین احساسی دارند را تغییر دهند؛ اما عده ای دیگر، به مرور زمان، خطایشان را می پذیرند و برای اصلاح آن قدم بر می دارند. واکنش های افراد هنگام مواجهه با احساس تقصیر گسترده است و ممکن است عذرخواهی برای هر رفتار از پیش پا افتاده ای یا نادیده گرفتن خطای فاحشی باشد.
تفاوت های تقصیر و شرم چیست؟
نگرانی بیش از اندازه برای انجام کار درست از یک سو و غفلت از معیار ها از سوی دیگر، ممکن است، به یک اندازه، احساس نا خوشایندی را در ما به وجود آورد. زمانی که نتوانیم خطا های خود را شناسایی کنیم و بپذیریم، اصلاح و جبران آن رفتار ها تقریباً ناممکن به نظر برسد. در این وضعیت، شرم و تقصیر با هم تداخل پیدا می کنند. شناخت تفاوت های این دو کمک می کند تا زمانی که دیگران احساس تقصیر کردند، آنها را بهتر درک کنیم. در پژوهشی، تفاوت های تقصیر و شرم نزد دانش آموزان مقطع دبیرستان بررسی شد. دانش آموزان، تجربه شرم و توصیف آن را در مقایسه با احساس تقصیر، دردناک تر و دشوار تر ارزیابی کردند. شرم باعث می شد، دانش آموزان خود را کوچک تر، حقیر تر و ناتوان تر تصور کنند. احساس شرم در آن ها احساس انگشت نما شدن و میل به پنهان شدن را فعال می کرد.
همان طور که پیش تر اشاره کردیم، در احساس شرم، فرد رفتار اشتباه خود را به کیستی خود مرتبط می داند. این درحالی است که در احساس تقصیر، فرد این دو را از هم تفکیک می کند و تمرکزش بر عملی است که موجب شکست شده است؛ اما برخی زمانی که این احساس آشکار می شود، احساس شرم می کنند و همین به مخفی‌کردن خطاهایشان منجر می شود.
فرض کنید، فردی ناگهان به شما بگوید، رفتار شما باعث جریحه دار شدن احساساتش شده است. ممکن است، در اولین اقدام، از آن فرد پوزش بخواهید. از طرف دیگر، مواجه شدن می تواند باعث فعال شدن احساس شرم شود و همین، عمل عذرخواهی را به منظور جبران اشتباه، برایتان سخت و دشوار می کند.
منشأ احساس تقصیر چیست؟
یکی از مهم ترین مزیت های احساس تقصیر این است که به ما هشدار می دهد که رفتار ما به کسی آسیبی زده است یا خیر. از طرفی، ترمیم احساسات جریحه دار شده، به تسکین درونی منجر می شود، حتی اگر ابراز تأسف و پشیمانی به صورت رو در رو به فرد آسیب دیده منتقل نشود. برای نمونه، پدر جک، او را برای کسب نمره های خیلی خوب در ایام تحصیل نصیحت می‌کرد. جک می دانست که می تواند بهتر عمل کند و نمره های خوبی بگیرد؛ اما گاهی انگیزه خود را از دست می داد و از تلاش‌کردن دست می کشید. زمانی که پدر جک در اثر عارضه ای قلبی در بیمارستان بستری شد، دلشوره ای وجود جک را فرا گرفت. در همین هنگام، احساس تقصیر شدیدی را نیز تجربه می کرد. علی رغم اینکه باعث وضعیت پدرش نشده بود؛ ولی به خاطر اینکه پدرش نگران نمره های او بود، احساس تقصیر می کرد. جک برای جبران احساس تقصیرش، تلاش بیشتری برای بهتر شدن وضعیت تحصیلش انجام داد.
پژوهشگران در بررسی سرمنشأ احساس تقصیر، دانش آموزان پایه پنجم، هشتم و یازدهم را مطالعه کردند و دریافتند موقعیت های مرتبط با والدین اصلی ترین منشأ این احساس است. پژوهش ها نشان داده است که در این مقاطع تحصیلی، احساس تقصیر به دلیل کوتاهی در انجام مسئولیت ها، بی تحرکی و ناکامی در اهداف، دو برابر می‌شود. نکته جالب اینجاست که این دانش آموزان علی رغم این که خود را تابع حرف ها و انتظارات والدین نمی دانند و بیان می کنند که اهمیتی به این موضوع نمی دهند؛ ولی به شکل آزاردهنده ای گرفتار احساس تقصیر می شوند.
بطور خلاصه، در این مقاله احساس تقصیر و مزیت های این احساس و نیز واکنش های موجود در برابر این احساس را بررسی کردیم و به تفاوت های این دو احساس و منشأ آن پرداختیم.
