عوامل موثر بر خلاقیت چیست؟

چه عواملی در به وجود آمدن تفکر خلاق و خلاقیت موثرند؟!
آیا برخورداری از یک عامل آن هم مثلا داشتن تصور خلاق می تواند شخص را به مراحل بالای خلاقیت برساند؟!

آیا محیط؛ شخصیت خلاق می سازد؟! آیا جنس ؛ سن ؛ بخت و اقبال ؛ و تلاش در خلاقیت موثرند؟! و اگر جواب مثبت است؛ تا چه اندازه؟!

محیط و خلاقیت

در مورد نقش محیط در ایجاد رفتار خلاق ؛ می توان چهار حالت را در نظر گرفت:

1. ۱. هوش ضعیف + محیط ضعیف = فرد ضعیف
2. ۲. هوش ضعیف + محیط خوب = فرد زیر متوسط
3. ۳. هوش بالا+ محیط ضعیف = فرد متوسط
4. ۴. هوش بالا + محیط خلاق =فرد خلاق

حالت اول: اگر هوشی ضعیف داشته باشیم؛ نمی توانیم به مراحل عالی ذهنی برسیم. و اگر محیط هم ضعیف باشد؛ ضعیف باقی خواهیم ماند. 

حالت دوم: اگر هوش و توانمندی ذهنی ضعیف داشته باشیم و نتوانیم به مراحل عالی آن برسیم؛ محیط خوب می تواند بعضی از توانمندی های ما را؛ در حد کم پرورش دهد. 

حالت سوم: اگر دارای بهره هوشی ۱۲۰ به بالا باشیم؛ اما در محیطی ضعیف؛ چه از نظر مادی ( که امکان فراهم کردن کوچک ترین امکانات برای ما نباشد) و چه از لحاظ فرهنگی قرار بگیریم؛ مسلما چنین محیطی ایجاد انگیزه و پیشرفت در ما نخواهد کرد و رفتارهای خلاق مان را سرکوب خواهد کرد. در چنین محیطی؛ اگر هم فردی فعال باشیم؛ به فردی متوسط از لحاظ خلاقیت تبدیل خواهیم شد.

حالت چهارم: اگر هوشی بالا داشته باشیم و در محیطی مناسب چه از لحاظ مادی و چه از نظر فرهنگی قرار بگیریم؛ همان خواهیم شد که باید بشویم. البته یک نکته را نباید فراموش کنیم: بعضی از افراد در زندگی با فقر مادی شدیدی روبه رو بودند؛ اما از لحاظ فکری؛ جرقه هایی در ذهنشان زده شد که از آنان افرادی بسیار خلاق ساخته شد. طبیعی است که محیط؛ در پرورش خلاقیت نقشی بسیار مهم دارد؛ اما عامل صد در صد پرورش خلاقیت نیست. اگر محیط مناسب باشد ؛ فرد رفتارهای خلاق بیشتری از خود بروز می دهد. برای ایجاد رفتار خلاق؛ باید محیطی مناسب و مساعد فراهم نمود که فرد را بتواند تشویق کند؛ البته نه تشویق های دروغین.

محیط خلاق باید چنان جایی باشد که فرد بتواند تجربه کند؛ ریسک نماید و از اشتباه کردن نترسد. در چنین محیطی؛ فرد به مرور زمان ؛ استعداد های بالقوه ی خود را بروز خواهد داد. ابتدا محیط خانواده ؛ بعد جمع مدرسه؛ سپس جمع دوستان و همین طور محیط های شهری؛ استانی و کشوری باید این فضا را برای شخص فراهم نماند. اگر در محیط خانواده ترس از این داشته باشیم که اگر حرفی بزنیم و یا کاری انجام دهیم تحقیرمان خواهند کرد؛ به طور قطع میل به رفتارهای خلاق در ما سرکوب خواهد شد. دیگر ابراز وجود نخواهیم کرد و به تدریج استعداد بالقوه ما در محیط خانواده از بین خواهد رفت. 

 

عوامل موثر بر خلاقیت – اتمسفر

ترکیبی از یک محیط خلاق و استفاده مداوم از روش های خلاقیت؛ می تواند کمکی بزرگی برای رشد یک فرد یا گروه باشد. اتمسفر خلاقیت؛ که ما امروزه به وجود می آوریم؛ در آینده فرد یا افراد گروه را تحت تاثیر خود قرار می دهد.

در مورد محیطی مساعدی که بتوانیم در آن به راحتی دست به رفتار خلاق بزنیم؛ باید چندین جو ( اتمسفر ) در نظر بگیریم:

۱. اتمسفر عاطفی
۲. اتمسفر روانی – عقلانی
۳. اتمسفر فیزیکی – مکانی

 

۱. اتمسفر عاطفی:

اگر جو و فضای عاطفی برای فردی که قصد دارد مراحل خلاقیت را خیلی سریع طی کند مساعد نباشد؛ فراهم بودن شرایط فیزیکی و عقلانی – روانی؛ بی فایده خواهد بود.

منظور از اتمسفر ؛ جو و یا فضای عاطفی؛ جوی است که فرد احساس امنیت بکند و قادر باشد به راحتی به محرک های فیزیکی و عقلانی  ؛ که از طرف محیط به او داده می شود؛ واکنش مطلوب نشان دهد. محیط باید بتواند احساس اعتماد و اطمینان را در فرد ایجاد کند؛ تا او بتواند خیلی راحت به کوشش و فعالیت خود ادامه بدهد. توجه داشته باشیم که اعتماد و اطمینان مثل یک واکسن نیست؛ که به فرد تزریق شود تا در برابر بیماری های روانی مصون بماند. شرط لازم برای به وجود آوردن اعتماد این است که مثلا در خانواده مرتب آن را نشان دهیم و تقویت کنیم؛ که به خصوص برای تازه کاران رفتار خلاق ؛ بسیار ضروری است.  

جو عاطفی؛ باید فضایی باشد که در آن بمباران انتقادهای مخرب نباشد؛ فرد نخست بمباران شخصیتی ( از نوع منفی ) نشود؛ احساس نکند  که تمسخر و تحقیر می شود. مورد دیگر این که فرد همیشه با خودش و با معیارهای عقلی سنین خود سنجیده شود؛ نه این که بخواهیم یک دانش آموز دبیرستانی خلاق را با یک دانشمند خلاق مقایسه کنیم و کارش را بی ارزش تلقی کنیم. در کل این که جو عاطفی باید بهداشت روانی فرد را تضمین کند. 

 

۲. عوامل موثر بر خلاقیت – اتمسفر عقلانی:

فرد در فضای عقلانی مطلوب ؛ برای یادگیری بیشتر برانگیخته می شود. در او انگیزه ایجاد می شود. فقط به اطلاعات تخصصی بسنده نمی کند و سعی دارد مفاهیم بیشتری ؛ فراتر از تخصص و رشته خود بیاموزد.

فضای عقلانی مطلوب فرد را از هر نظر آماده می کند تا استعداد های بالقوه او شکوفا شود. چنین جوی؛ فضاهای متعددی برای او ایجاد می کند. فضای ریاضی ؛ موسیقی؛ ادبیات ؛ هنر و فضاهایی دیگر که جهت هایی را برای آینده او تعیین می کنند.

 

۳.عوامل موثر بر خلاقیت و اتمسفر فیزیکی:

اتمسفر فیزیکی خلاق تا آن جا که بتواند ؛ نیازهای یک فرد را برای کوشش خلاق فراهم می کند. امکانات مناسب کتابخانه ؛ کتاب های مرجع مورد نیاز ؛ وسائل آزمایشگاهی و تمام امکاناتی که فرد خلاق بتواند از آن به درستی استفاده کند. افرادی که میل به خلاقیت دارند؛ اگر فضای فیزیکی مناسب نداشته باشند؛ نمی توانند استعدادهای خود را بروز دهند. اتمسفر فیزیکی شامل اتاق مطالعه ؛ محیط علمی مناسب ؛ محیط خلاق دانشگاهی و..است.