معیارها و ضوابط اقناع اندیشه مخاطب از دیدگاه قرآن

اقناع از طریق تاثیر بر احساسات مختلف مخاطب صورت می گیرد. در واقع شخصی که قصد اقناع طرف مقابل را دارد سعی می کند به هر طریق ممکن او را تحت تاثیر قرار دهد تا بتواند دیدگاه یا نگرشی را در او ایجاد کرده و یا تغییر دهد. گاهی ممکن است برخی برای اقناع دیگران از روش های تحمیلی استفاده کنند و یا این که با فریب دادن مخاطب به نوعی از فریب اقناعی استفاده کنند، اما قرآن، کتاب آسمانی مسلمانان با اقناع مخاطب به وسیله روش های غیر اخلاقی و غیر انسانی مخالف است و حفظ کرامت انسانی را در همه رفتارهای فردی و اجتماعی مورد تاکید قرار می دهد و بارها اشاره می کند که برای اقناع دیگران می بایست دلایل و برهان های معقول و منطقی را با زبانی نیکو بیان کرد، به همین سبب خداوند در آیه 83 سوره بقره می فرمایند: “قولوا للناس حسنا” یعنی با مردم به نیکی سخن بگویید. این آیه تاکید می کند حتی اگر یک قاضی قصد دارد یک مجرم را نسبت به جرایمی که مرتکب شده آگاه ساخته و او را متقاعد نماید، هرگز نباید از مدار ادب و حسن خلق خارج شود، بلکه می بایست با اخلاقی نیکو با او برخورد کند.

دیوید گیل، اقناع را این گونه تعریف می کند، تلاش آگاهانه یک فرد یا سازمان برای تغییر باور ، نگرش ، ارزشها و دیدگاههای فرد یا گروهی دیگر. از آنجا که کلام خدا یعنی قرآن فراتر از هر فرد یا سازمانی است ، متقاعد ساختن دیگران به هر قیمتی را به هیچ عنوان برنمیتابد. البته کلمه اقناع بصورت مستقیم در قرآن مورد استفاده قرار نگرفته اما اصطلاحاتی همچون بلاغ ، حکمت ، جدال احسن ، تبلیغ ، آیات بینات و دعوت که بارها در آن مورد استفاده قرار گرفته اند به نوعی موضوع اقناع را به ذهن متبادر میسازند.

اما همانگونه که قبلا گفتیم قرآن ، اقناع مخاطب به هر روش و طریقه ای را نمیپذیرد و معتقد است که هدف هرگز وسیله را توجیه نمیکند. به عبارت دیگر ممکن است فردی از روی خیرخواهی نسبت به طرف مقابل تصمیم بگیرد از طریق دروغ و نیرنگ او را را نسبت به وجود خطری آگاه سازد و او را از انجام عملی ناصواب بازدارد ولی حتی این عمل نیز مورد تایید قرآن نبوده و حتی الامکان میبایست از این رویه احتراز کرد. قرآن به تمام جوانب وجودی انسان آگاه است وبراساس آن بهترین روش برای اقناع انسان را برمیگزیند.

انسان از طریق ادراک به آگاهی دست میابد ولی از آنجا که قدرت درک انسان کامل نیست و ممکن است دچار خطا شده و یا به دست فراموشی سپرده شود نیاز انسان به دعوت و اقناع بوجود میاید. بنا به همین موضوع اقناع انسان میبایست در چارچوب تواناییهای انسان باشد . یکی از این تواناییها در انسان قدرت تفکر است. پس در روند اقناع این موضوع میبایست مدنظر قرار بگیرد و او بتواند آزادانه به تجزیه و تحلیل مطالب بپردازد و عمل متقاعد سازی هرگز نباید برای تفکر و بیان آزادانه وی مانعی بوجود بیاورد.

قرآن کریم علاوه بر توجه ویژه به ساحت تفکر انسان ، به تمایلات او نیز توجه ویژه دارد و سعی میکند از این طریق او را به کارهایی تشویق کرده و از برخی کارهای ناپسند بازدارد. برای مثال انسان هرگز تمایلی به مردارخواری ندارد . از این رو قرآن برای نکوهش عمل قبیح غیبت ، در آیه 12 سوره حجرات این عمل را به خوردن گوشت برادر مرده تشبیه میکند تا از این طریق او را نسبت به دوری از غیبت کردن ، متقاعد سازد.

خداوند در سوره های جاثیه و ابراهیم به قدرت تسخیر انسان اشاره میکند یعنی اینکه زمین و آسمان را مسخر او ساخته است . پس انسان به هرکاری تواناست و توانایی اقناع دیگران را نیز در کنار سایر توانمندیهای خود دارا میباشد . لذا انسان میتواند از طریق ابزار مشروع از قبیل تعلیم و تربیت ، موعظه حسنه و جدال احسن و با رفتاری پسندیده ، ضمن احترام به آزادی ، اختیار و حق انتخاب دیگر افراد ، نسبت به اقناع آنان اهتمام بورزد. البته با این که بصیرت و قوه تفکر در هر انسانی وجود دارد ولی گاهی برخی صفات نکوهیده از جمله عجله کردن غرور، جدل و یا توجه به غرایز  بر وجود انسان مستولی شده و ممکن است او را از تجزیه و تحلیل درست بازداشته و به فریب اقناعی دچار کند. نمونه هایی از این صفات مذموم در سوره هایی همچون نسا و کهف نیز ذکر شده است.

گاهی ممکن است انسان در مواجهه با افرادی قرار بگیرد که متقاعد ساختن آنان بسیار دشوار باشد . این افراد ممکن است دارای صفات نکوهیده ای همچون ستیزه جویی یا توجیه گری باشند که به این دست افراد در سوره هایی مثل قیامت و نحل اشاره شده است. این افراد با خصوصیات اخلاقی خاصی که دارند ، خود را بجای حقیقت ، محور قرار داده و در برابر پذیرش حرف حق مقاومت نشان میدهند. قرآن تاکید میکند حتی در برابر این دسته افراد نیز سعه صدر به خرج داده و حتی الامکان به زبان نیکو با ایشان سخن بگویید.

در اینکه هدف از اقناع مخاطب باید موضوعی متعالی باشد هیچ تردیدی وجود ندارد. اما آیا برای دسترسی به این هدف متعالی میتوانیم از ابزار و امکانات نامشروع استفاده کنیم؟ پاسخ این سوال از نظر قرآن و همچنین مفسرین برجسته از جمله شهید مطهری، بطور قطع منفی است. علامه طباطبایی نیز در تفسیر آیات 2-6 سوره مبارکه نسا میفرمایند:دعوت بر مبنای حق صریح است و هرگز با مقدمات و وسایل باطل نمیتواند به هدف برسد. برخی از آیات قرآن نیز ما را از استفاده از ابزار و روشهای ناصواب به جهت اقناع و دعوت دیگران بشدت نهی میکند.

روایات مختلفی وجود دارد که پیامبر اسلام در سالهای اولیه دعوت ، قصد داشت با برخی شروط مشرکین در ازای مسلمان شدن آنان موافقت نماید تا هر چه سریعتر دین مبین اسلام را گسترش دهد. اما خداوند او را بشدت از این اقدام منع کرد و در آیات 73-75 سوره اسراء به این موضوع اشاره نمود. از دیگررهنمودهای قرآن در این خصوص میتوان به آیه 49 سوره مائده و آیه 52 سوره انعام بعنوان نمونه یاد کرد.

دروغ نیز یکی دیگر از ابزار ناصواب برای اقناع مخاطب است. هر چند در آیات قرآن روایات و آیات بسیاری وجود دارد که گمان میرود برخی از پیامبران خدا جهت پیشبرد اهداف متعالی خود از دروغ استفاده نموده اند ( برای نمونه داستان حضرت ابراهیم در خصوص شکستن بتها) ولی تفسیر و بررسی دقیق اتفاقات و اقدامات آن بزرگواران نشان میدهد که ایشان هرگز از ابزار و امکانات ناصوابی همچون دروغ به قصد دعوت و تبلیغ دین خدا استفاده نکرده و همواره این روش را مذمت نموده اند. هر چند گاهی ممکن است به واسطه مصلحتی ملزمه و یا بدلیل دفع افسد از فاسد دست به اقداماتی از قبیل تقیه یا توریه زده باشند اما هرگز این اقدامات مصداق دروغ یا استفاده از ابزار ناصواب نمیباشند.

خلاصه اینکه برخلاف بسیاری از مکاتب و ایدئولوژیها ، فریب اقناعی از دیدگاه قرآن هرگز قابل قبول نیست و در مسیر اقناع دیگران حتما میبایست آزادی انتخاب ، عقیده و بیان آنان را در نظر گرفت و هرگز نباید از ابزار و امکانات نادرست و غیر اخلاقی در جهت نیل به اهداف متعالی بهره جست.

درانتها باید خاطر نشان کنیم که بسنده کردن به آیات و سوره های قرآنی و عدم درج کامل آیات و ترجمه های آن کاملا عامدانه صورت گرفته تا خوانندگان محترمی که به این مبحث علاقمندند به منبع اصلی آن یعنی قرآن کریم مراجعه نمایند تا از این طریق بتوانند با آموزه های بیشتری آشنا شده و آنها را چراغ راه زندگی خویش نمایند.